In februari 2018 promoveerde Ingrid de Zwarte (1988) aan de Universiteit van Amsterdam en het NIOD op een proefschrift getiteld The Hunger Winter. De Nederlandse publieksversie verscheen in 2019 bij Prometheus. Na een korte periode aan de Universiteit van Oxford is zij sinds 2019 verbonden aan de WUR als universitair docent Agrarische en Milieugeschiedenis.
Tot in de zestiger jaren van de vorige eeuw stond de Hongerwinter centraler in de collectieve herinnering aan de bezetting dan aan de Jodenvervolging. 40.000 kinderen, 9% van de schoolgaande jeugd, werden in het laatste oorlogsjaar geëvacueerd naar het noordoosten van het land, waar nauwelijks sprake was van voedselschaarste. De centrale gedachte was dat de Duitse bezetter in die periode het Nederlandse volk met opzet uithongerde om zodoende de eigen bevolking in het achterland van (meer) voedsel te kunnen voorzien. Voedsel en honger waren inderdaad cruciale wapens van nazi-Duitsland in bezet Europa, maar juist Nederland kwam er relatief goed vanaf als je de situatie vergelijkt met die in landen als Frankrijk of Italië. Historici wijzen ook op de funeste bijdrage van de spoorwegstaking die duurde van september 1944 tot het einde van de oorlog in mei 1945. De directe aanleidingen van de crisis waren echter veel complexer.
“Seyss-Inquart ontving onder meer de volgende twee instructies van Hitler: 1) de levensstandaard in Nederland mocht niet onder Duits niveau zakken en 2) de Nederlandse industrie moest worden samengesmolten met de Duitse oorlogseconomie. Volgens Hitler moesten de ‘Germaanse’ Nederlanders overtuigd raken van het nationaalsocialisme en vrijwillig de samenleving herstructureren. Hierdoor kregen de Nederlanders dus een relatief ‘geprivilegieerde’ positie ten opzichte van andere volken in bezet Europa.”
Luchtmachtgeneraal en Wehrmachtsbefehlshaber in Nederland Friedrich Christiansen voorzag dat wijdverspreide honger in het westen tot onrust, rellen en ziektes zou leiden. “Problemen achter het front was het laatste wat Christiansen wenste nu Nederland een actief slagveld was geworden.” Zelfs met anti-Duitse partijen ging de bezetter dan ook in gesprek om chaos en protesten in Nederland te voorkomen. Zelfs actief probeerde de bezetter de voedselhulp te ondersteunen. Als je dan ook de dagelijkse rantsoenen in kcal in Nederland in ogenschouw neemt ten opzichte van die in andere landen (1944), ontstaat het volgende beeld:
Duitsland 2000
België 1555
Frankrijk 1135
Italië 990
Nederland 1765
Volgens het Nederlandse Voedingscentrum is de dagelijkse behoefte van een doorsnee vrouw gemiddeld 2000 kcal, die van de doorsnee man 2500 kcal.
In essentie was de hongersnood in Nederland een transportprobleem; er was onvoldoende brandstof voor voedselvervoer per schip of vrachtwagen vanuit het noordoosten naar het westen en de spoorwegen lagen stil. Daarbij kwam dat de VS, maar bovenal Churchill, de ernst van de situatie onderschatten en Groot-Brittannië steevast plannen vertraagde middels haar blokkadepolitiek. Churchill was er namelijk van overtuigd dat voedselhulp (door de geallieerden) de Duitse bevolking ten goede zou komen. Bovendien waren humanitaire overwegingen en militaire strategieën tijdens de Hongerwinter voortdurend met elkaar in conflict. En áls voedselvoorraden dan eenmaal het westen bereikten, was er geen sprake (meer) van een adequaat distributieapparaat.
Historici hebben zich in het verleden vooral gericht op de rol van de overheid, de (ontoereikende) hulp van de geallieerden en individuele handelingen zoals zwarthandel en hongertochten. Een belangrijke verklaring van de maatschappelijke veerkracht blijft echter buiten beschouwing: die van de lokale collectieve inspanningen, waarmee buurtbewoners elkaar er doorheen sleepten. De Zwarte besteedt meerdere pagina’s aan voorbeelden van dergelijke initiatieven.
In De Hongerwinter belicht De Zwarte de Hongerwinter voor het eerst vanuit allerlei verschillende perspectieven. Zonder Duitse bezetting was er weliswaar geen hongersnood geweest, maar “deze werd veroorzaakt en verergerd door een opeenstapeling van verschillende transport- en distributieproblemen, niet alleen door het handelen van de bezetter.”
Met De Hongerwinter geeft De Zwarte op toegankelijke wijze een verhelderend inzicht in een duistere periode in de Nederlandse geschiedenis, waarvoor bewondering én dankbaarheid op zijn plaats zijn!